Jane Austen. We kennen haar allemaal als de 19

^e

-eeuwse schrijfster van de roman

Pride and Prejudice

die vaak genoeg is verfilmd en als inspiratiebron heeft gediend voor talloze andere boeken en films. We kennen haar van de knappe Mr Darcy en de charmante Elizabeth. De associaties die haar naam oproepen, zijn romantische scènes vol hartstochtelijke zoenen in de regen en dromerige filmmuziek.

Maar

Pride and Prejudice

is niet het enige boek dat Jane Austen heeft geschreven. In totaal staan er 6 boeken op haar naam. Bovendien zou het een belediging zijn om haar boeken af te doen als afgezaagde chicklits. Daarom zal ik hieronder twee van haar romans –

Pride and Prejudice

en

Emma

– bespreken met het oog op hun historische en hedendaagse context.

Pride and Prejudice (1813)

Austen’s bekende roman vertelt het verhaal van de intelligente Elizabeth Bennet die, net als haar vier andere zussen, op zoek is naar een man, zodat de erfenis in de familie blijft. Wanneer ze Mr Darcy ontmoet op een bal, ergert ze zich aan zijn arrogante houding. Deze ergernis wordt alleen maar versterkt door zijn bemoeienissen met het liefdesleven van haar zus. Als Darcy haar op een gegeven moment een huwelijksaanzoek doet, is ze dan ook geschokt en wijst ze hem resoluut af. Langzaam maar zeker ontdekt Elizabeth echter dat ze zich teveel heeft laten leiden door haar eigen trots en vooroordelen.

Austen leefde in een tijd waarin vrouwen nog ondergeschikt waren aan mannen. Vrouwen hadden geen recht op een erfenis en moesten daarom gunstige huwelijken sluiten om ervoor te zorgen dat het kapitaal bijeengehouden bleef. Tegelijkertijd was er in de 19

^e

eeuw sprake van een verschuiving in de vaste rolpatronen. Zo publiceerde Britse feministe Mary Wollstonecraft haar

A Vindication of Women’s Rights,

waarmee ze de stelling ontkrachtte dat vrouwen geen opleiding nodig hadden. Ook in Austen’s werk kan een feministische tendens worden ontwaard. Zo wordt Elizabeth neergezet als een slimme en zelfstandige vrouw, die weliswaar nog steeds gebonden is aan de regels van haar tijd (vrouwen moesten trouwen om hun kapitaal veilig te stellen), maar wel voor zichzelf opkomt en onafhankelijk durft op te treden, door Darcy’s aanzoek af te wijzen bijvoorbeeld.

Pride and Prejudice

is niet alleen een interessant verhaal in haar historische context, het kent ook veel elementen die vandaag de dag nog steeds interessant zijn. Zowel Elizabeth als Darcy hebben de neiging elkaar en hun omgeving te be- en veroordelen op basis van hun eigen overtuigingen. Vanuit hun trotse houding houden ze zich vast aan allerlei vooroordelen die uiteindelijk niet blijken te kloppen. Zijn trots en vooroordeel tijdgebonden zaken? In een bepaald opzicht misschien wel. In het 19

^e

-eeuwse Engeland bestonden er strenge, ongeschreven voorschriften over hoe je je behoorde te gedragen ten opzichte van andere mensen. Je sociale status was daarbij van wezenlijk belang. Hierdoor had je als iemand van ‘hogere status’ waarschijnlijk snel de neiging jezelf hoger te achten dan anderen. In zekere zin had je ook het recht daartoe. In een tijd als deze lagen trots en vooroordeel daardoor constant op de loer.

Toch zijn vooroordelen nog steeds actueel. Kijk maar naar de roddels die we over anderen verspreiden en de stereotypen die we gebruiken om ons een beeld te vormen van mensen uit een ander land of met een andere levensovertuiging dan jij. Tegelijkertijd gaat met deze vooroordelen vaak ook een gevoel van trots gepaard. Je waant jezelf beter dan een ander, omdat diegene nou eenmaal anders is dan jij. Het is bijna schokkend om te zien hoe onderwerpen van 200 jaar geleden ons vandaag de dag nog steeds bezig houden. Stiekem kunnen we ons maar al te goed verplaatsen in Elizabeth en moeten we na het omslaan van de laatste bladzijde met het schaamrood op de kaken bekennen dat wij net zo fout zaten als zij.

Emma (1815)

Stel je Emma voor als de vriendin die jou altijd aan iemand probeert te koppelen. Als de enthousiaste leider van je vriendengroep die altijd haar eigen plan trekt. Emma is niet heel veel anders dan het meisje dat jij nu in gedachten hebt. Het grote verschil is dat Emma 200 jaar eerder leefde – in het naar haar genoemde boek, welteverstaan.

De 21-jarige Emma lijkt in bepaalde opzichten ook op Jane Austen zelf, die echter al de 40 naderde tijdens het schrijven. Net als Emma was Austen niet getrouwd en dit zou er ook niet meer van komen in de 2 jaar na de publicatie van haar boek, waarna ze stierf. Toch was Austen tevreden en leidde ze een voorspoedig leven waarin haar familierelaties centraal stonden. Ook Emma leidt een gelukkig bestaan zonder man. Ze belooft zelfs plechtig nooit te trouwen. Ze woont nog altijd thuis bij haar ziekelijke vader en leeft een gefortuneerd en comfortabel leven.

Echter, net als Elizabeth uit

Pride and Prejudice

, heeft Emma last van vooroordelen. Door haar welgestelde afkomst is ze tamelijk verwend geworden. Hierdoor denkt ze het altijd beter te weten en doet ze, eigenwijs als ze is, altijd wat haar zelf het beste uitkomt. Dit heeft de nodige consequenties voor haarzelf, maar ook voor de mensen om zich heen. Hoewel Emma eigenwijs is, komt ze niet onsympathiek over. Haar levenslust en opgetogenheid maken haar tot een hoofdpersonage dat de lezer eerder amuseert dan irriteert.

Opvallend aan

Emma

is de schijnbaar versterkte feministische tendens die we al zagen in

Pride and Prejudice

. Emma lijkt het perfect kunnen te stellen zonder man. Zo legt ze op een gegeven moment aan haar vriendin Harriet uit dat ze “geen van de gebruikelijke stimulansen voor vrouwen heeft om te trouwen”. Toch is Emma niet helemaal vrij en heeft ze het meeste comfort dat ze bezit te danken aan de rijkdom waarin ze is opgegroeid – niet aan eventueel al verworven vrouwenrechten.

Bezit en rijkdom spelen door het gehele boek een beduidende rol. Zo merkt Emma op dat “een heel karig inkomen de neiging heeft de geest te doen inkrimpen en het humeur te verzuren”. Toch kent ze naast haar ietwat hooghartige houding ook een geduldige, liefhebbende en berouwvolle kant. Uiteindelijk komt haar ‘redding’ uit haar veroordelende tunnelvisie vanuit onverwachte hoek. Het is Mr Knightley, Emma’s zwager, die optreedt als een baken van verstand en rede in Emma’s chaotische leefwereld. Het is deze behoefte aan rust en orde die Austen als een rode draad in het boek heeft laten terugkomen. Elke keer als Emma iets onbedachtzaams doet of zegt, is er Mr Knightley die met zijn nuchtere, onbevooroordeelde blik de situatie keurt.

Het zijn personages als Mr Knightley en Mr Darcy die de boeken van Jane Austen zo aantrekkelijk, maar ook zo tijdloos maken. Hebben we immers niet allemaal diezelfde behoefte aan rust en orde in de drukte van ons moderne bestaan? En hebben we niet allemaal iemand nodig die ons helpt voorbij onze vooroordelen te kijken?

Bronnen


–
– Jane Austen,

Emma (The Winchester Austen)

(Cambridge 2007)